Aysel ÖZDEMİR², Funda BUDAK³

Özet

Göç, yer değiştirmenin ötesinde, bir sosyal çevreden diğerine, bir kültürden diğerine geçişi ifade eden karmaşık bir olgudur. Aileleri ile birlikte ya da tek başına göç etmek zorunda kalan çocuklar, gerek göç kararında etkili olmamaları gerek de gelişim çağında olmalarından dolayı riskli durumdadırlar. Göçmen çocuklarda görülen problemler arasında daha yüksek anksiyete/ depresyon puanları, arkadaş ilişkilerinde problemler, hiperaktivite semptomları, travma sonrası stres bozukluğu, düşük benlik saygısı, düşük yaşam doyumu, okul başarısızlığına bağlı nevrotik problemler, madde bağımlılığı, suça ve şiddete eğilim yer almaktadır. Genel olarak göç yaşayan çocuğun ruhsal durumu; ailenin çocuklar üzerindeki denetimi, sevgi ilişkileri, göç hakkındaki tutumu, anne babanın eğitim durumu, sosyoekonomik özellikler, göçe ilişkin ekonomik, politik, sosyal ve diğer bağlamsal etkenler, göçün nedenleri, göç sırasında ve sonrasında çocuk-ebeveyn ayrılığı yaşanıp yaşanmaması, kültür çatışmasının boyutu, okul başarısı gibi faktörlere bağlı olarak değişmektedir.

Anahtar Kelimeler: Göç, Çocuk Ruh Sağlığı, Çocuk

¹ Bu makale, 7 Mart 2017 tarihinde KADEM tarafından düzenlenen “III. Toplumsal Cinsiyet Adaleti Kongresi: Kadın ve Aile” başlıklı kongrede bildiri olarak sunulmuştur.

² Araştırma Görevlisi. İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı, orcid.org/0000-0001-9019-0765 [email protected]

³ Yardımcı Doçent. İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı, [email protected]

Abstract

Migration is a complex phenomenon that goes beyond a simple transition from one social environment to another, but involves a complete cultural transformation. Children who are forced to migrate alone or with their families are undergoing a traumatic process at a very impressionable age and, consequently, are at risk. Common ailments seen in children of immigrants, high anxiety/depression, difficulty in establishing and maintaining friendships, symptoms of hyperactivity, posttraumatic stress disorder, low self-esteem, low life satisfaction, drug addiction, a tendency to commit crime and violence, and neurotic problems directly linked to failure at school. The mental state of immigrant children is contingent on the control the family has over the child, the health of intra-family relationships, the attitude on migration in host countries, the educational levels of the parents, the family’s original socio-economic level, economic, political, social and other contextual factors, the cause of migration, the trauma suffered during and after the migration, (i.e. the breakup of the family and etc.), the extent of the cultural gap between the country of origin and the host, the success at school and so on.

Keywords: Migration, Chidren Mental Health, Child

Giriş

Göç, yer değiştirmenin ötesinde, bir sosyal çevreden diğerine, bir kültürden diğerine geçişi ifade eden karmaşık bir olgudur. Göç eden bireyler, uyum güçlükleri nedeniyle geçici ya da kalıcı ruhsal sorunlarla karşı karşıya kalabilmektedirler. Aileleri ile birlikte ya da tek başına göç etmek zorunda kalan çocuklar,gerek göç kararında etkili olmamaları gerek de gelişim çağında olmalarından dolayı bu açıdan daha riskli durumdadırlar (Polat, 2007, s. 89).

Çocuklar, göçmen toplulukların içinde daha fazla yer almakta ve sayıları giderek artmaktadır. Örneğin,dünya nüfusunun üçte biriniçocuklar oluşturduğu halde tüm göçmenlerin yarısı çocuklardan oluşmaktadır (UNICEF, 2016). UNICEF’in Eylül 2016’da yayımlanan raporuna göre “dünyada köklerinden koparılmış” yaklaşık 50 milyon çocuk bulunmaktadır. Bu çocukların 28 milyonu ülke içi ve ülkeler arası çatışmalar nedeniyle evlerini terk etmek zorunda kalmış ve daha iyi ve güvenli bir yaşam için yollara düşmüştür. Çatışmaların ve şiddetin travmasını derinden yaşayan çocuklar, göç sırasında denizde boğulma, kötü beslenme, susuzluk, insan tacirlerinin eline düşme, kaçırılma, tecavüz ve cinayet gibi çeşitli tehlikelerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Göç ettikleri yerde ise yabancı düşmanlığına ve ayrımcılığa maruz kalmaktadırlar (UNICEF, 2016).Eurostat verilerine göre, 2015 yılında Avrupa Birliği’ne üye ülkelere yanında ebeveynleri olmaksızın düzensiz olarak gelen ve kayıt altına alınan 45,300 çocuk bulunmaktadır (EUROSTAT, 2015).Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF)’nun Eylül 2016 verilerine göre Türkiye, son yıllarda en çok mültecinin sığındığı ülkedir ve kuvvetle muhtemel en çok çocuk göçmen de ülkemizde bulunmaktadır (UNICEF, 2016).Öyle ki Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği verilerine göre Mart 2016 itibariyle Türkiye’deki Suriyeli sığınmacıların %50’den fazlası çocuklardan oluşmakta ve bu çocukların 286 bini (%14) 12-17 yaş, 433 bini (% 20.2) 5-11 yaş, 415 bini (%20) 0-4 yaş aralığında bulunmaktadır (UNHCR, 2016).

1 – Göç Çalışmalarında Çocukların Ele Alınışı

Göç çalışmalarında, çocuklar ya yok sayılmıştır ya da aile gelirine katkı sunan pasif öğeler olarak düşünülmüştür (Bushin, 2008, s. 451-457). Orellana’ya göre çocuklar, göç eden yetişkinlerle beraber götürülen ya da geride bırakılan, onların bakış açısına göre değer yüklenen bir “nesne” ve göçten olumsuz etkilenen “endişe kaynağı”dır (Dobson, 2009, s. 353-360).

Bazı göç çalışmalarında çocuk, “aktif bir aktör olarak” görülmüştür (Uysal, 2016). Göç edilen ülkelerde eğitim gören çocuklar, ailenin tercümanı olarak görev almış ya da göçe tek başına karar veren bağımsız bireyler olmuşlardır (Orellana, 2001, s. 572; Punch, 2007, s. 95).

Göçmen çocukların “birey olarak” ele alınması ve ruhsal problemlerine dayalı araştırmalar ise oldukça yenidir. İç/dış göç yaşayan çocukların ruhsal durumlarını göç yaşamayan çocuklarla karşılaştıran araştırmalar, göçmen çocukların karşı karşıya oldukları problemleri ortaya koymaktadır. Bu araştırmalardan bazıları, iç/dış göç yaşayan çocuklarda daha fazla davranış ve duygusal problemlerin olduğunu bildirmektedir (Janssen vd.,2004, s. 133; Stevens vd., 2005, s. 571; Bengi-Arslan vd.,1997, s. 477-484; Fazel ve Stein, 2003, s. 134; Dilervd., 2003, s. 16-21; Özen vd., 2001, s.156-162). Bu problemler arasında daha yüksek anksiyete/depresyon puanları, arkadaş ilişkilerinde problemler, hiperaktivite semptomları, travma sonrası stres bozukluğu, düşükbenlik saygısı, düşük yaşam doyumu, okul başarısızlığına bağlı nevrotik problemler, suça ve şiddete eğilim yer almaktadır (Benghi-Arslan vd., s. 477-484; Heptinstall vd., 2004, s. 373-380; Diler vd., 2003, s. 16-21; Fazel ve Stein,2003 s.134; Gün ve Bayraktar, 2008, s. 167-176; Polat Uluocak, 2009, s. 36; Erkan ve Erdoğdu, 2006, s. 90).

Göçe uyum sağlayamayan çocuklarda anti-sosyal kişilik bozukluğu, madde kullanımı ve suç oranının yüksek olduğu bildirilmektedir (Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 269). Gökçen ve Annagür’ün (2012) Gaziantep’te Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Polikliniğine başvuran ve yurtdışında çeşitli ülkelerde yaşayan çocuk ve ergenlerle yaptıkları çalışmada; olguların % 92.3’ünde en az 1 psikiyatrik bozukluk saptanmıştır (Gökçen ve Annagür, 2012, s. 258-262). Türkiye’den Hollanda’ya ergenlik döneminde göç eden çocuklarla yapılan bir çalışmada, göçmen ergenlerin ruhsal sorunlarının Hollandalı akranlarından ve yerleşik Türk ergenlerden iki kat fazla olduğu belirlenmiştir (Jansenn vd., 2004, s. 133-140). Buna karşın literatürde, göçmen çocukların psikolojik uyumunun zaman içinde geliştiği ve uzun dönemde ruhsal problemlerin sıklık ve yoğunluk bakımından yerli düzeyle önemli derecede farklılaşmadığı hatta göçün, çocuğun öğrenim durumu ve motivasyonu üzerinde olumlu etkileri olduğunu tespit eden çalışmalar da mevcuttur (Fichter vd., 2004, s.27-35; Mirsky, 2004, s. 413-426).

Görüldüğü gibi göç çalışmalarında çocuğun ruhsal olarak ele alınışı farklı sonuçlar göstermektedir. Göçün çocuk ruh sağlığına olan etkilerini anlayabilmek için yeni ve kapsamlı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Çocuklar, son dönem göç hareketleri içerisinde yeni ve önemli bir grup olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu derlemenin amacı göçün çocuk ruh sağlığına olan etkileri hakkında bilgi vermektir.

Yöntem

Göçün çocuk ruh sağlığına olan etkilerini değerlendirmek amacıyla Kasım 2016-Şubat 2017 tarihleri arasında Google Akademik, Yöktez, PubMed, Cochrane Library veri tabanlarında “göçmen çocuk”, “çocuk göçü”, “çocuk ruh sağlığı” ve“göçmen çocuğun ruh sağlığı” anahtar kelimeleri ile 1997-2017 tarihleri arasındaki çalışmaları kapsayacak şekilde tarama yapılmış ve sonuçlar literatür ışığında paylaşılmıştır.

A) Çocuğun Psikososyal Gelişimi

Göçmen çocuğu anlayabilmek için çocuğun psikososyal özelliklerini bilmek gerekir. Erikson’a göre, kişiliğin gelişiminde birbiri ile yakından ilişkili sekiz aşama vardır. Bunların ilk üç aşaması, henüz birey olma mücadelesi veren çocuğun içsel dünyası ile sınırlıdır. 6-7 yaşlarında okul çağı ile başlayan dördüncü aşama ise, çocuğun toplumsal kimlik kazanmaya başladığı ilk aşamadır (Boyden, 2009, s. 256-276). Çocuk bu aşamada tek başına bir şey yapamayacağını sezmeye, başkalarıyla işbirliği kurmaktan ve birlikte çalışmaktan haz aldığı için öğrenmeye, sorumluluk almaya ve işlerini organize etmeye hazır hale gelmiştir.

Beşinci aşama, ortalama 13-14 yaşlarından 20-21 yaşlarına kadar süren gençlik aşamasıdır. Bu aşamada, başkalarının gözündeki kendisi ile hissettiği kendisi arasında karşılaştırıcı içsel bir araştırma yapar. Ortalama 17-21 yaşları arasında ise genç; kendi değerlerini keşfetmek ve benimsemek, ana-babadan bağımsız hale gelmek, yetişkin rolünü (iş ve eş seçimi ve planlaması) tasarlamak, kısaca bütünüyle kendi kimliğini bulabilmek üzere uğraş verir. Kendi benliğini içinde yaşadığı topluma göre şekillendirme kaygısında olan çocuk, hiç tanımadığı bir toplumun içinde karmaşık bir benlik oluşum sürecine girer (Levels ve Dronkers, 2008, s. 1424).

B) Göçün Çocuk Üzerinde Oluşturduğu Psikososyal Sorunlar

Çocuğun göçten etkilenmesinde; göçe katılırken ait olduğu kültürel roller ve kimliği kazanıp kazanmadığı önemlidir. Birinci sosyalleşme sürecini tamamlayarak yurtdışına çıkan çocukların (6-14) kolay asimile olamadıkları ve yurda geri dönmek istedikleri; birincil sosyalleşme sürecinin tam ortasında yurtdışına çıkan çocukların (1-5) iki kültür arasında kalan sorunlu çocuklar oldukları ve hiçbir kültürde kendilerini güvende hissetmedikleri, ana dillerini geliştiremedikleri ve yurda dönmek istedikleri ileri sürülmektedir (Şahin, 2001, s. 57-67).

Göçmen çocuğun psikososyal olarak tam bir gelişim göstermesinde ailenin çocuklar üzerindeki denetimi, sevgi ilişkileri, göç hakkındaki tutumu, eğitim, sosyoekonomik özellikler, göçe ilişkin ekonomik, politik, sosyal ve diğer bağlamsal etkenler, göçün nedenleri, göç sırasında ve sonrasında çocuk-ebeveyn ayrılığı yaşanıp yaşanmaması ve çocuğun dinî açıdan gelişimine verdikleri önem gibi birçok faktör etkilidir (Köse vd., 2011, s. 225; Polat, 2007, s. 106; Manço, 2000, s. 133). Suriyeli göçmen çocuklarla yapılan bir çalışma, ebeveyn varlığının önemine dikkat çekmiş; anne ve babalarının desteğinden, ilgisinden, sevgisinden ve korumasından yoksun olan ebeveynsiz çocukların gelişimsel, fiziksel ve ruhsal açıdan birçok sıkıntı yaşadıklarını vurgulamıştır (Harunoğulları, 2016, s. 62).

C) Göçmen Çocukta Ruhsal Sorunlara Sebep Olan Faktörler

Göçmen Çocuk İşçiliği ve Ruhsal Sağlık

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 15 yaşın altında hayatını kazanmak ve aile bütçesinekatkısağlamak amacıyla çalışan çocuklara “çalışan çocuk” ya da“çocukişçi” tanımını yapmıştır (Gökalp, 2011). ILO’ya göre, çocuk işçiliği; çocuğun sağlığını, eğitimini,fizikselve zihinsel gelişimini engelleyen, yeteneklerinin gelişmesine maniolan,çocuğu potansiyelindenveonurundanyoksunbırakanhertürlüçalışmadır(ILO,2015).

Birçok sektörde çocuk işçilere rastlanmaktadır. Bazıları ise bu sektörlerin dışında, sokakta çalışmaktadır.Sokakta çalışan çocukların göç öykülerini bildiren birçok çalışma bulunmaktadır (Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 311; Şişman, 2006, s. 251; Altıntaş, 2003; Harunoğulları, 2016, s. 35). Göçmen çocuklarınçalışmasında en etkili sebepler, yoksulluk, anne-babalarınınvefat etmesi veya çalışmamasıdır (Harunoğulları, 2016, s. 43). Maddi açıdan yeterli düzeyde gelire sahip olmayan göçmen ailelerin çocukları, aile bütçesine katkıda bulunmak için bazen ebeveynlerinin, bazen de kendi istekleriyle çalışmaktadırlar.

Harunoğulları (2016) Kilis’te Suriyeli sığınmacı 62 çocuk işçi ile yaptığı çalışmasında; 44 çocuğun ebeveynlerinin herhangi bir işte çalışmadığını tespit etmiştir (Harunoğulları, 2016, s. 35).

Çalışan çocuklar, ağır işlerde ucuz iş gücü olarak çalıştırılmakta, okula gidememekte, oyun oynayamamakta, fiziksel, duygusal, cinsel ve ekonomik istismara ve şiddete maruz kalmaktadırlar (Karaman ve Özçalık, 2007, s. 34; Harunoğulları, 2016, s. 13; Küçükkalay vd., 2000, s. 117). Bu durum çocukların psikososyal gelişimlerini, beden ve ruh sağlığını etkilemekte ve yalnızca çocukluk çağında değil; ilerleyen dönemde de ağır psikolojik yıkımlara neden olmaktadır (Harunoğulları, 2016, s. 30; Erdoğdu,2012, s. 82). Erdoğdu (2012) sokakta çalışan çocuklarla yaptığı çalışmasında; göç etmiş ailelerin çocuklarının depresyon düzeylerinin daha yüksek olduğunu tespit etmiştir. Çocukluk çağı depresyonları, çocuğun kişilik ve sosyal gelişimi üzerinde doğrudan etkilidir. Son yıllarda yapılan araştırmalar, ruhsal bozuklukların en temel nedeninin çocukluk çağı duygusal travmaları ve örselenmeleri olduğunu göstermektedir. Çocukluk çağı depresyonları aynı zamanda yetişkinlikte çeşitli ruhsal rahatsızlıklara, depresyona ve intihara yol açabilir (Erdoğdu, 2012, s. 83).

Göçmen çocukların ailelerinin sosyoekonomik düzeylerinin iyileştirilmesi, okula gitmelerinin sağlanması, kimsesizlerin yetiştirme yurtlarına yerleştirilmesi, sokaktan eve geçiş sürecinde rehabilitasyon programlarına yer verilmesi, özellikle kız çocuklarının ruhsal açıdan desteklenmesi ve korunması gerekmektedir.

Göçmen Çocuklarda Suça Karışma, Madde Bağımlılığıve Ruhsal Sağlık

Çocuğun alıştığı çevreden yeni ve farklı bir çevreye uyum göstermesi oldukça güçtür ve bu güçlük farklı arayışlara neden olabilmektedir. Göçle birlikte ailelerin yapılarının değiştiği, artan ekonomik sorunların ve aile içi şiddetinçocuğu sokağa ittiği; buna bağlı olarak suçluluk oranının, madde kullanımının ve çeşitli ruhsal problemlerin arttığı bilinmektedir (Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 310; Avcı, 2008, s. 23; Erkan ve Erdoğdu, 2006, s. 81). Suça karışan çocuklarla yapılan çalışmalar, bu bilgiyi destekler niteliktedir (Avcı, 2008, s. 21; Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 308; Erkan ve Erdoğdu, 2006, s. 81).

Sokakta çalışma ve suça karışmanın madde bağımlılığı için risk faktörü olduğu bilinmektedir (Aksoy ve Ögel, 2005, s. 163-169). Sokakta çalışan ve suça karışan çocukların genelde göçmen çocuklar olduğu göz önüne alınırsa; madde bağımlılığının göçmen çocuklarda daha fazla görüldüğü söylenebilir (Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 285).Güngör’ün (2008) sokakta çalışan çocuklar ile yaptığı çalışmasında; bu çocukların %24’ünün madde kullandığı; Kızmaz ve Bilgin’in çalışmasında ise çocukların % 87’ sinin madde kullandığı belirlenmiştir (Güngör, 2008, s. 308; Kızmaz ve Bilgin, 2010, s. 311).

Bu bağlamda çocuğu maddeye yaklaştıracağından, sokakta çalışan çocukların azaltılmasına yönelik çalışmalar yapılması, asayiş ekiplerinin taramalarını arttırması, okullarda madde kullanımı ile ilgili eğitimler düzenlenmesi, suça karışmış çocukların yeniden topluma uyumlarının sağlanması önemli girişimlerdir.

D) Göç Eden Çocukların Yaşadıkları Ruhsal Sorunlara Yönelik Yaklaşımlar

Göçmen Çocuğun Ruh Sağlığında Eğitimin Önemi

Yaşadığı yerden göçle gelen bireyler, günlük yaşamdaki değişimlere bağlı pek çok zorlukla karşılaşır ve bu zorluklara uyum sağlamak için mücadele ederler. Bu mücadele yetişkinler için bir anlamda daha kolaydır; çünkü yetişkinler yeni geldikleri toplumda, kendileri için güvenli ve tanıdık bir çevre oluşturabilirler. Ancak çocukların yeni yaşam koşulları nedeniyle ortaya çıkan söz konusu zorlukları aşmasına yardım eden bir araca, desteğe ve rehabilitasyona ihtiyacı vardır. Eğitim, sığınmacı çocukların algı, iletişim, tutum, inanç, empati, korku, saygı, psikososyal destek ve güven gibi kavramlarını etkilemesi bakımından oldukça önemli bir araçtır (Ferris ve Winthrop, 2010 s. 29; Sakız, 2016, s. 65; Şeker ve Arslan, 2015, s. 105).

Göç durumunda çocukların eğitiminin üç temel faydası vardır:

i) Çocuklara hayatta kalabilme becerisi ve yaşama umudu kazandırmaktadır (Nicolai, 2003; Stuecker, 2006).
ii) Psikososyal destek sağlamakta; çocukların bulundukları zor şartları anlamalarına yardımcı olmaktadır.